par Marie Toussaint

publié le 9 mai 2023 à 15h00

Construire la mémoire commune de l’Europe est une tâche plus nécessaire encore que fut l’édification d’une monnaie unique. Car aucune paix ne sera durable sur notre continent si nous ne parvenons pas à extirper de nos souvenirs les rêves de vengeance. Les victoires des uns sont les défaites des autres. Notre vieux continent a une histoire riche, hérissée d’affrontements, de conflits, de guerres, de génocides. Nous avons dû les surmonter pour parvenir à l’édification d’un avenir commun. Des frontières aujourd’hui disparues habitent encore nombre de cœurs et d’esprits européens. Pour cette raison, la question de la politique mémorielle européenne est un enjeu capital. Ainsi, la géopolitique ne peut faire l’économie d’une connaissance fine des conflits de mémoire qui émaillent l’Europe. Car sur de vieilles cicatrices peuvent suppurer de nouvelles plaies. La mémoire lourde de traumas et les bouches chargées de silences constituent une réserve inépuisable de ressentiment.

Comment ne pas observer que l’instrumentalisation politique du passé est un carburant puissant, augurant le plus souvent du pire ? Nous savons que, partout où elle prospère, la poussée nationale-populiste ne se nourrit pas uniquement du carburant de la crise sociale. Elle puise aussi à la source jamais tarie des pulsions identitaires, qui, toutes, instrumentalisent le passé, pour hérisser nos sociétés de barbelés infranchissables, symboliques ou réels.

Entre hypermnésie et amnésie

Nous naviguons entre deux récifs, pareillement dangereux, deux risques mémoriels pouvant alimenter des fictions de la haine, l’hypermnésie et l’amnésie. Le risque hypermnésique est celui d’une observation ad nauseam des querelles du passé, nourrissant un ressentiment permanent. Le risque de l’amnésie est celui d’un éternel retour du refoulé, qui chevauchant une monture nommée oubli, viendrait nourrir un démon nommé répétition.

On m’objectera que je me trompe d’objet, et que l’histoire est plus importante que la mémoire. Que seul compte l’établissement d’une vérité historique indiscutable, notamment à l’heure où le risque révisionniste prolifère, dopé par la capacité de diffusion des réseaux sociaux.

Je ne méconnais pas les enjeux de l’histoire, de sa connaissance, de sa lente édification par la recherche scientifique, de sa diffusion par des politiques éducatives solides, de sa contribution à notre pacte civique.

Mais opposer histoire et mémoire sans en saisir le lien dialectique est une erreur qui ne servirait que les ennemis de la vérité. La mémoire n’est pas qu’un décalque irrationnel de l’histoire : elle en est le pendant dialectique, la puissance taraudante qui par le frottement des imaginaires vient contester ou rendre possible même une histoire commune.

La Seconde Guerre mondiale et la plaie à jamais béante de la Shoah, les crimes des dictatures soviétiques, l’héritage persistant des persécutions ethniques, la question des crimes contre l’humanité liés à la traite négrière ou à la colonisation, constituent autant de points de vigilance pour qui veut dépasser les traumatismes de notre histoire.

Les mémoires divergent, s’opposent et se combattent

Partons d’une vérité encombrante : nos mémoires divergent, s’opposent, se combattent, continuant, en sourdine ou à pleine voix, à miner notre vivre ensemble. Humains de condition, nous sommes condamnés à nous souvenir autant qu’à oublier. Voilà pourquoi le choix de ce que nous choisissons de commémorer est une question politique majeure. Nos célébrations, nos statues, nos noms de place et de rues disent davantage ce que nous voulons être que ce que nous avons été. Délaisser l’enjeu mémoriel, c’est trahir l’avenir.

Peut-on concevoir une politique de la mémoire européenne qui ne soit basée ni sur l’effacement ni sur le ressassement ? Il le faut. Cette politique se nomme convergence mémorielle. Elle ne vise pas à produire de l’unanimisme par l’autorité mais à construire du commun par le dialogue. Cette convergence mémorielle doit se donner des outils. L’Union européenne doit se doter d’une politique volontariste de la transmission.

Certes des initiatives existent déjà, comme le programme Cerv. Mais qui peut prétendre qu’elles sont à la hauteur des enjeux mémoriels de l’Union ? Nous proposons donc de créer un Erasmus de la mémoire, un programme d’échange mémoriel destiné à la jeunesse, car l’enjeu de la mémoire ne doit pas être seulement porté par les plus âgés mais précisément venir irriguer les générations nouvelles. Cet Erasmus mémoriel ne serait pas la seule pierre à poser sur le chemin d’une convergence mémorielle européenne mais constituerait un jalon important vers le dépassement des haines, et donc la construction de la paix.

Por komuna eŭropa memoro

---

de Marie Toussaint
publikigita la 9-an de majo 2023 je 15:00

Konstrui la komunan memoron de Eŭropo estas tasko eĉ pli necesa ol la konstruado de komuna mono. Ĉar neniu paco estos daŭra sur nia kontinento, se ni ne sukcesos elradikigi el nia memoro la revojn pri venĝo. La venkoj de unuj estas la malvenkoj de aliaj. Nia malnova kontinento havas riĉan historion, plenan de konfliktoj, disputoj, militoj kaj genocidoj. Ni devis superi ilin por atingi la konstruadon de komuna estonteco. Landlimoj nun malaperintaj daŭre loĝas en multaj eŭropaj koroj kaj mensoj. Pro tio, la demando pri la eŭropa memorpolitiko estas esenca defio. Tiel, geopolitiko ne povas ignori la detalan scion pri la memor-konfliktoj, kiuj punkte kovras Eŭropon. Ĉar sur malnovaj cikatroj povas suppuri novaj vundoj. La memoro, ŝarĝita per traŭmatoj, kaj buŝoj plenaj de silentoj, konstantas nemalĉerpeblan rezervon de resentimento.

Kiel ne rimarki, ke la politika instrumentado de la pasinteco estas potenca brulaĵo, plejofte antaŭsignante la plej malbonon? Ni scias, ke kie ajn ĝi prosperas, la naci-populisma puŝo ne nur nutras sin per la brulaĵo de socia krizo. Ĝi ankaŭ ĉerpas el la neniam sekiĝanta fonto de identecaj impulsoj, kiuj ĉiuj instrumentigas la pasintecon por dorni niajn sociojn per nepenetreblaj dratoj, simbolaj aŭ realaj.

Inter hipermnezio kaj amnezio

Ni navigas inter du danĝeraj rifoj, du memoraj riskoj, kiuj povas nutri fikciojn de malamo: hipermnezio kaj amnezio. La risko de hipermnezio estas la ad nauseam observado de pasintaj disputoj, nutrante eternan resentimenton. La risko de amnezio estas la eterna reveno de la forpuŝitaĵo, kiu, rajdante sur ĉevalo nomata forgeso, nutrus demonon nomatan ripeto.

Oni eble kontraŭargumentos, ke mi eraras pri la temo, kaj ke historio estas pli grava ol memoro. Ke nur la establo de nediskutebla historia vero gravas, precipe nun, kiam reviziisma risko disvastiĝas, pelata de la dissendkapablo de sociaj retejoj.

Mi ne ignoras la defiojn de historio, ĝian scion, ĝian malrapidan konstruadon per scienca esploro, ĝian disvastigon per solidaj edukaj politikoj, kaj ĝian kontribuon al nia civika interkonsento.

Sed kontraŭmeti historion kaj memoron sen kompreni ilian dialektikan rilaton estas eraro, kiu servus nur la malamikojn de vero. Memoro ne estas nur neracia kopio de historio: ĝi estas ĝia dialektika komplemento, la turmenta forto kiu, per frotado de imagoj, defias aŭ ebligas eĉ komunan historion.

La Dua Mondmilito kaj la ĉiam malfermita vundo de la Ŝoaho, la krimoj de sovetiaj diktaturoj, la daŭra heredaĵo de etnaj persekutoj, la demando pri krimoj kontraŭ homaro ligitaj al sklavkomerco aŭ koloniismo, estas multaj punktoj de vigleco por tiuj, kiuj volas superi la traŭmatojn de nia historio.

Memoroj diverĝas, kontraŭstaras kaj batalas

Ni ekiru el maloportuna vero: niaj memoroj diverĝas, kontraŭstaras, batalas, daŭre subfosante nian kunvivon, ĉu mallaŭte, ĉu laŭte. Homoj laŭ naturo, ni estas kondamnitaj memori same kiel forgesi. Tial la elekto de tio, kion ni decidas memorigi, estas grava politika demando. Niaj festoj, statuoj, strat- kaj placnomoj pli diras pri tio, kion ni volas esti, ol pri tio, kio ni estis. Neglekti la memoran defion signifas perfidi la estontecon.

Ĉu eblas koncipi eŭropan memorpolitikon, kiu baziĝas nek sur forviŝo nek sur ripetado? Necesas. Ĉi tiu politiko nomiĝas memora konverĝo. Ĝi ne celas krei unuanimecon per aŭtoritato, sed konstrui komunaĵon per dialogo. Ĉi tiu memora konverĝo bezonas ilojn. La Eŭropa Unio devas adopti decideman politikon de transdono.

Certe ekzistas jam iniciatoj, kiel la programo Cerv. Sed kiu povas aserti, ke ili respondas al la memoraj defioj de la Unio? Ni do proponas krei Erasmus de memoro, memor-interŝanĝan programon por junularo, ĉar la memor-defio ne devus esti portata nur de pliaĝuloj, sed precize irigaci novajn generaciojn. Ĉi tiu memora Erasmus ne estus la sola ŝtono sur la vojo al eŭropa memora konverĝo, sed grava paŝo al superado de malamoj kaj tiel al konstruado de paco.

---